اصول مرتبط با حقوق کودک در محیط دیجیتال
ما در عصری هستیم که سرعت پیشرفت تکنولوژی و فناوری‌های دیجیتالی بسیار و بسیار بالاست. هر چقدر زمان می‌گذرد و جلوتر می‌رویم فناوری‌های دیجیتال بیشتری خودنمایی کرده و جنبه‌های زندگی بشری را تحت تأثیر قرار می‌دهند. تعاملات دیجیتالی به یک عنصر جدایی ناپذیر از زندگی ما تبدیل شده و تکنولوژی‌های جدید روز به روز در حال دگرگون ساختن سبک زندگی گذشته و خلق مفاهیم جدید هستند. کودکان امروز زمان زیادی را برای فعالیت‌های آموزشی، تفریحی و سرگرمی در اینترنت و محیط دیجیتال سپری می‌کنند و در معرض انواع خطرات و تهدیدات نیز قرار می‌گیرند. در این فضا، موضوع حمایت از حقوق کودکان در عصر دیجیتالیسم، مسئله‌ای مهمی است که باید از سوی دولت‌ها و سایر نهادهای دولتی و مدنی و سایر متولیان امور کودکان مورد حمایت ویژه قرار گیرد.
حقوق کودک، یکی از مهمترین مصادیق حقوق بشر است، زیرا اگر کودکان از مراقبت و حقوق کافی برخوردار نباشند؛ نمی‌توانند در سایه این حقوق از سلامت روحی و جسمی برخوردار شده و حضوری مفید در جامعه بشری داشته باشند. در سال‌های اخیر همه‌ی ابعاد زندگی افراد بشر، با وجود پیشرفت‌های سریع و شگفت‌انگیز تکنولوژی و فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات موسوم به عصر انقلاب دیجیتالیسم بسیار تحت تأثیر قرار گرفته است. زندگی کودکان نیز به دنبال این پیشرفت‌ها دچار دگرگونی‌های بی‌سابقه‌ای شده و سرگرمی‌های دیجیتال نقش مهمی در آن یافته است، که نمی‌توان از آن چشم پوشید. صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) در جدیدترین گزارش خود در ژانویه ۲۰۲۳ میلادی با عنوان «چشم‌انداز حقوق کودکان در سال ۲۰۲۳ میلادی» محیط دیجیتال (اینترنت) را همچنان یکی از چالش‌ها و بحران‌های بزرگ زندگی کودکان اعلام کرده و می‌افزاید که محیط دیجیتال و شکاف دیجیتالی نابرابری‌های بیشتری برای حقوق کودکان ایجاد می‌کند. همچنین در این گزارش آمده است که سال ۲۰۲۲ برای مردم سراسر جهان علی‌الخصوص‌کودکان، فوق‌العاده سخت بوده است. نسل بشر به‌خصوص کودکان با مجموعه‌ای از بحران‌های بزرگ از جمله ادامه‌ی بیماری همه‌گیر کرونا، جنگ بزرگ در اروپا، بحران انرژی، افزایش تورم و ناامنی غذایی و شکاف دیجیتال مواجه بوده‌اند. لازم به یادآوریست که منظور از کودک در این نوشتار به استناد اکثر اسناد حقوق بشری، شخصی است که به سن ۱۸ سالگی نرسیده است. همان طور که کنوانسیون حقوق کودک در ماده ۱ خود اشعار می‌دارد: «از نظر کنوانسیون حاضر منظور از کودک افراد انسانی زیر ۱۸ سال است، مگر این‌که طبق قانون قابل اجرا در مورد کودک سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود.»
تأثیر محیط دیجیتال بر زندگی کودکان
روشن است که کودکان انسان‌های آسیب‌پذیری هستند و به مراقبت و حمایت برای گذر از دوره‌ی کودکی نیازمندند و ایفای حقوق آنان بر سلامت و مصونیت در برابر خطرات بسیار مهم است. در کنار آسیب‌پذیری کودکان به دلیل وضعیت سنی، قرار گرفتن در عصر انقلاب دیجیتالیسم و مواجه شدن با خطرات مجازی و توسعه‌ی سریع فضای سایبری و سیل مهارناپذیر ارتباطات و اطلاعات و دسترسی کودکانِ دنیای معاصر به اینترنت و تکنولوژی، ضرورت صیانت و حمایت از حقوق کودکان را توسط خانواده‌ها، نهادهای دولتی و مدنی بیش از پیش روشن می‌کند. در نتیجه نباید از خطرات این محیط در نقض و یا سو استفاده از حقوق کودکان غافل بود و باید سعی کرد در محیط دیجیتال به حقوق کودکان احترام گذاشت و از آنها حمایت کرد. حضور پررنگ کودکان در عصر پدیدهای دیجیتالی و دسترسی به جریان عظیم اطلاعات و ارتباطات دارای کارکردهای مثبت و منفی بسیاری است. بخشی از تهدیدات و خطرات احتمالی که همچنان کودکان در محیط دیجیتال با آن مواجه هستند عبارتند از؛
نقض حریم خصوصی: کودکان در اینترنت بخش قابل توجهی از اطلاعات شخصی خود را در محیط‌هایی چون اتاق‌های گفت‌وگو در شبکه‌های اجتماعی، سایت‌های بازی آنلاین و موارد مشابه افشا می‌کنند که جمع‌آوری غیرقانونی آنها تهدیدی جدی برای حریم خصوصی آنها به شمار می‌آید و می‌تواند زمینه‌ساز سرقت اطلاعات و پیامدهای منفی آن باشد.
وابستگی شدید به بازی‌های آنلاین: بازی‌های کامپیوتری و آنلاین سوغات تکنولوژی و مدرنیته هستند که کودکان و نوجوانان در سراسر جهان بخشی از اوقات خود را به درگیر شدن با آنها می‌گذرانند. اغلب این بازی‌ها دارای صحنه‌های خشن و مهیج هستند و تداوم بازی با آنها کودک و نوجوان را به خود وابسته می‌کنند. با آماری که از کودکان و نوجوانان به دست آمده درصد قابل توجهی از آنان به نوعی اعتیاد یعنی اعتیاد به بازی‌های کامپیوتری دچار شده‌اند.
تهدیدات ناشی از حضور در محیط دیجیتال: امروزه کودکان از شبکه‌های اجتماعی برای آشنایی با همسالان خود و آزمودن چگونگی ارتباط با دیگران استفاده می‌کنند. بی‌تردید فراگیر بودن تکنولوژی‌های مربوط به فضای مجازی، محدود کردن دسترسی کودکان و نوجوانان را به امری ناممکن تبدیل می‌کند. سرگردانی و گردش‌های بی‌هدف در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند منجر به ارتباطات ناسالم و بعضاً خطرناک برای کودکان شود و این در حالی است که ارتباطات در شبکه‌های اجتماعی در شکل‌دهی هویت کودکان بسیار اثرگذار است. تغییر در رفتار فرزندان به معنای ایجاد تغییر در نوع تفکر آنهاست و هنگامی که بنیان فکری و شخصیت آنها به صورت ناصحیح شکل گیرد، راه نفوذ شیادان به حریم خصوصی افراد و محیط امن خانواده باز می‌شود.
در آخر می‌توان گفت؛ محیط دیجیتال (اینترنت) یکی از چالش‌های بزرگ حقوق بین الملل کودکان در عصر حاضر است. انسان به واسطه هیپنوتیزم عصر تکنولوژی از فروغی که جوهره‌ی وجودی اوست، دور شده است اما نباید فراموش کرد که تکنولوژی بیشتر از آنکه ذاتاً فناورانه باشد ماهیتی اخلاقی و فرهنگی و انسانی دارد، و فناوری به خودی خود بد نیست بلکه نحوه استفاده از آن بسیار مهم است، فناوری عالی است، اما اگر تحت کنترل ما باشد. موضوع حمایت از حقوق کودکان در عصر دیجیتالیسم، مسئله‌ای مهم و درخور توجه است که می‌بایست از سوی دولت‌ها و سایر نهادهای دولتی و مدنی مورد حمایت ویژه قرار گیرد.
در همین راستا کمیته حقوق کودک سازمان ملل متحد نظریه تفسیری شماره (۲۵) مصوب ۲۰۲۱ را با عنوان حقوق کودکان در محیط دیجیتال منتشر کرد و به تعیین مفاهیم و چارچوب‌ها در این زمینه پرداخته است. در کنوانسیون حقوق کودک مصوب ۱۹۸۹ میلادی، چهار اصل عمومی مهم، که عبارت از اصل عدم تبعیض (ماده‌ی ۲)، اصل رعایت مصالح عالیه کودکان (ماده ۳)، اصل حق بر حیات، رشد و بقا (ماده ۶)، و اصل حق بر شنیده شدن (ماده ۱۲) است، شناسایی شده و تمامی حقوق مندرج در کنوانسیون حول این چهار اصل عمومی در گردش است.
در نظریه تفسیری شماره ۲۵ نیز، در تمامی حقوق کودکان، چهار اصل یادشده مدنظر قرار گرفته است که باید به‌صورت ویژه مورد تفقد قرار گیرد. اصول چهارگانه کنوانسیون حقوق کودک، یعنی مواد ۲، ۳، ۶ و ۱۲ راهبردهایی هستند که اعمال دیگر مواد کنوانسیون حقوق کودک در حوزه دنیای دیجیتال باید در پرتوی آنها صورت پذیرد. هدف کمیته حقوق کودک از این تفسیر عمومی، ارائه راهبرد برای تقنین و سیاست‌گذاری در زمینه‌ی تحقق تعهدات دولت‌ها در چارچوب کنوانسیون حقوق کودک و پروتکل‌های اختیاری آن در پرتوی فرصت‌ها، مخاطرات و چالش‌های دنیای دیجیتال بود.
به بیان بهتر، امروز با این تفسیر عمومی این کمیته، حقوق کودک نه تنها در محیط آفلاین، بلکه در محیط دیجیتال و برخط (آنلاین) نیز تضمین می‌شود. با وجه به گزارش جدید یونیسف درباره چشم انداز حقوق کودکان درسال ۲۰۲۳ میلادی بهره‌گیری از رهنمودهای کمیته حقوق کودک، به عنوان نهاد تخصصی حقوق کودکان در سطح جامعه‌ی بین المللی، می‌تواند در تضمین حقوق این دسته از اعضای خانواده بشری بسیار کارا و راهگشا باشد. کودکی رؤیا نیست و حق با کودکان است، یادمان باشد که آینده را انسان‌هایی می‌سازند که «امروز» کودک‌اند، کودکان ما «امروز» نیاز دارند که خوب زندگی کنند و به حقوق‌شان احترام گذاشته شود. صیانت از مصالح عالیه کودکان، مهمترین مبنای حقوق کودک و ابدیت‌بخشیدن به حقِ دارا بودن از حق برای کودکان از مهمترین اهدافِ خاص نظام حقوق بین‌آلملل کودکان در عصر دیجیتالیسم است.
*محمدمهدی سیدناصری
منبع/کوچه کتاب
ارسال نظر