در دفاع از دیگری

جبار شافعی‌زادە

نوشتن در جمع مخاطب دارای ویژگی‌ها و ارزش‌هایی است، که به گمانم نوشتن در خلوت، صرفاً با تأکید و تمرکز بر نظریه‌های مخاطب‌شناسی، نمی‌تواند حائز چنین ارزش‌های بنیادینی باشد. اگر چه بدون ذره‌ای تردید، تمامی نظریه‌ها از شناخت جنبه‌های مختلف فیزیولوژیکی، فلسفی، جامعه‌شناختی، روان‌شناختی و زیبایی‌شناختی مخاطب ریشه گرفته و به فراخور زمان و مکان، همیشه دچار تغییر و گاهی دستخوش تحول شده‌اند، اما گاهی ویژگی‌هایی از نظر دور مانده که تنها در ارتباط مستقیم با خود مخاطب بروز خواهند کرد.

مساله‌ای غیرقابل انکار است که هر مؤلفی، هنگام خلق اثر چه به‌صورت ضمنی و پنهان و چه به شکل آشکار، مخاطب خاصی را در نظر دارد که به فراخور شناختش از او، اثرش را خلق می‌کند و انتظار دارد مخاطب هم در محدوده‌ی همان شناخت، با اثر او ارتباط مناسبی برقرار کند. برقرار نشدن این ارتباط علت‌های بسیاری می‌تواند داشته باشد که یکی از آنها، نبود شناخت یا شناخت ناکافی از نوعی از مخاطب تحت عنوان «دیگری» یا مخاطب خاص است.

ارتباط مستقیم با مخاطب سبب خواهد شد تا به‌صورت مستقیم و عینی با جهانبینی ذهنی او آشنا شویم و بدانیم که او دارای چه ذهنیت فلسفی‌ای بوده، چه ویژگیهای روان‌شناختی‌ای داشته و در چه زمان و مکان جامعه‌شناختی‌ای زندگی می‌کند. چرا که نظریه‌ها اغلب بر بنیان‌هایی تأکید دارند که چهارچوب‌های کلی را مطرح کرده و بسیاری از ویژگیهای منحصر به فرد را که سبب تفاوت خواهد شد از نظر دور می‌دارد.

ویژگیهای ملی، مذهبی، زبانی، طبقاتی، جنسیتی و... از جمله ویژگی‌هایی است که سبب فاصله‌ی میان مولف و مخاطب شده و برقراری ارتباط معناشاختی میان آنها را دچار اختلال می‌کند.

ادبیات و هنر اقلیت و ادبیات و هنر دیگری، همیشه تنها راهکاری است که در برابر ادبیات و هنر اکثریت مطرح می‌شود، که در ذات خود گفتمانی تقلیل‌گرایانه وابسته به هژمونی و قدرت موجود بوده و به صراحت اهانت‌بار است. چنین دیدگاهی مخاطب و مؤلف را نه در کنار هم که در برابر هم قرار خواهد داد.

به نظر می‌رسد راهکار منطقی برای برون‌رفت از چنین بحرانی، پیروی از دیدگاه فراملی، فرازبانی، فرامذهبی، فراجنسیتی و... است که مؤلف و مخاطب را نه وابسته به گفتمانی خاص و نابرابر که جزئی از گفتمان برابر قرار خواهد داد. دیدگاهی که علیرغم پیشینه‌ی ادبیات کودک و نوجوان نمونه‌ها و آثار آن کمتر به چشم می‌خورد و سبب فاصله گرفتن مخاطب از بسیاری از آثار شده است.