راهی امن به دنیای کودکی؛ نگاهی به زمانه و زمینه تأسیس شورای کتاب کودک
مهدی فخرزاده
انقلاب در مفاهیم
مفهوم «کودکی» از جمله مفاهیمی است که با نو شدن زندگی انسان و تغییر نگاه به جهان و زندگی، به وجود آمده است. فلیپ اریه برای اولین بار در سال 1960 (مرادف با سال 1339 شمسی که البته چند سال پیش در ایران ترجمه و منتشر شد) به جهان متذکر شد که مفهوم کودکی، مفهومی تاریخی است. او نشان داد که این مفهوم در دوران مدرن متولد شده است و کودکان پیش از دوران مدرن، بزرگسالانی کوچک بوده‌اند. آریه (1398)، با اشاره به هنر قرون وسطی نشان می‌دهد که در آن دوره کودک، حتی در نقاشی‌های نقاشان با شمایل کودکانه حاضر نبود. کودکان در آن آثار، اندامی بالغ اما قد کوتاه دارند. به مرور از قرن 13 میلادی، کودکان در آثار هنری آن دوران جای خود را می‌یابند. (اریه، 1398) در تمام دنیا روند تغییر در مفهوم کودکی، با تغییر در زیست‌جهان انسان نسبت داشته است. هرچند کودک در این دوره شناخته می‌شود، اما هنوز به حساب نمی‌آید. او تا توانایی حضور در جامعه بدون حمایت خانواده را نداشته باشد، به حساب نمی‌آید.
لیلی آهی
در قرن 16 و 17 میلادی گرایش به «ناز و نوازش» و نگهداری از کودکان رشد کرد که البته نقدهای بسیاری هم به این رویکرد بود. این گرایش در ابتدای قرن 16 به خانواده‌های اشراف اختصاص داشت و در اواخر قرن 17 در خانواده‌های دیگر هم وجود داشت. از قرن 17 گرایش به تربیت کودکان در اشراف و کلیسا رشد می‌کند و از قرن 18 میلادی نگرانی نسبت به بهداشت روان و جسم کودک در اروپا ایجاد می‌شود. (اریه، 1398)
در ایران، با مشروطه بسیاری از مفاهیم دستخوش تغییر شد. رویکرد کلاسیک به کودکی نیز در همان سالها در برخورد با اندیشه‌های تجددخواهانه تغییر کرد. بازتاب این تغییر رویکرد در مطبوعات آن دوران مشخص است. در برخی از نشریات متعلق به زنان مشروطه خواه مواردی در تربیت کودکان یا مسائل علمی یا بهداشتی برای کودکان وجود داشت، اما محمد وفادار و با همکاری دانش‌آموزان مدرسه آمریکایی، دوماه‌نامه‌ای ادبی و ویژه برای کودکان با عنوان مجله الادب منتشر می‌کرد. الأدب تنها نشریه ادبی برای کودکان بود. بعدها نشریه ادب متعلق به یحیی آریان‌پور و اسماعیل امیرخیزی در تبریز با همین الگو منتشر شد و نشریات دیگری نیز در این حوزه ورود کردند. به‌جز ورود مطبوعات به موضوع کودک، روشنفکران و حتی احزاب و گروه‌های سیاسی نیز خود را ملزم به موضع داشتن درباره تحصیل عمومی و اجباری کودکان، منع کار کودکان و مواردی از این دست می‌دانستند. بازتاب این مسائل را در قانون اساسی مشروطه نیز می‌شود دید. (رحمانیان و حاتمی، 1393)
پروانه سهراب و یحیی مافی
کودکی در برنامه‌های رسمی
میراث مشروطه در اثر فضای ملتهب آن روز ایران، زیر چکمه‌های رضاشاه نشانده شد و انگاره‌های نوینی که درباره کودکان به‌وجود آمده بود، در ساختار برنامه‌ریزی حکومت رضاشاه وارد شد. در این دوره هم میان روشنفکران کودکی به رسمیت شناخته شد، هم زمینه‌هایی در حکومت ایجاد شد. در دوران رضاخان دوره کودکستان برای کودکان طراحی شد و در آخرین سال حکومت رضاشاه 1500 کودک از کودکستان بهره میبردند. در طول حکومت رضاشاه مدارس ابتدایی از 83 مدرسه در سطح کشور به 2336 مدرسه رسید و 210 هزار دانش‌آموز ابتدایی ازجمله 4 هزار دختر در آنها درس میخواندند. این آمار در ابتدای دوره رضاشاه تنها 7 هزار نفر پسر بود. به میزان بهرهمندی از تحصیل باید 21 هزار دانش‌آموز دوره دبیرستان در سال تحصیلی 1319-1320 را نیز افزود که این عدد در سال تحصیلی 1302-1303 تنها 5 هزار نفر بود (آبراهامیان، 1389). درواقع باید گفت اگر مشروطه نوعی تغییر پارادایمی در مفهوم کودکی (همچنان در مفهوم زن، کار، عدالت و آزادی) بود، در دوران رضاشاه برای کودکان زیرساخت‌های مناسبی نیز ایجاد شد. (البته این اتفاق در بسیاری از حوزه‌های دیگر نیفتاد).
به مرور در چنین بستری، نظریه‌های جدید آموزشی در ایران پا گرفت. بر اساس این نظریات کسانی چون عباس یمینی شریف، یحیی مافی، توران میرهادی و احمد بیرشک مدرسه ساختند اما پیش از این ساخت‌وسازها، ادبیات کودک با عنصری جدید در دهه 20 مواجه شد.
توران میرهادی
کار نو و نسل نو
نخستین نسل از تصویرگران کودک در ایران در این دهه رشد کردند. با سقوط رضاشاه، جریانی نوین در ادبیات کودک به وجود آمد. این جریان، در کنار خود نوزادی به همراه داشت؛ این نوزاد نوپا، تصویرگری کتاب کودک بود. کسانی چون نورالدین زرین کلک، علی اکبر صادقی و پرویز کلانتری شروع به تصویرگری برای کودکان کردند. هرچند دوران رضاشاه، ساختارها رشد کرده بود، اما ترس از گزمه، ماست‌ها را کیسه کرده بود و کمتر کسی جرأت نوشتن داشت. با سقوط دیکتاتور، گویی راه نفس جامعه باز شد و بر بستری که مهیا بود، اتفاقات چشمگیری افتاد. حالا ادبیات کودک مانند کودکی شده بود که تمام اعضای بدنش را داشت. او هم تصویر داشت، هم شعر، هم داستان و هم آموزش. در تمام این حوزه‌ها در سال‌های پس از اشغال رشد درخورد توجهی می‌توان دید. بسیاری از بزرگان موسیقی و ادبیات ایران به گردآوری افسانه‌های کودکان مشغول شدند. علینقی وزیری افسانه‌های ایرانی را گرد آورد و صنعتی‌زاده کرمانی آثار داستانی برای کودکان نوشت. احسان یارشاطر نیز به بازنویسی ادبیات کهن ایران برای کودکان پرداخت. شعرهای عباس یمینی شریف و تصاویر پرویز کلانتری، از منابع با کیفیت آن روزگار برای کودکان بود. این نوزایی در ساختار نیز ادامه یافت؛ از اواخر دهه 20 و اوایل دهه 30 مدارس متنوع و نوینی که شیوه‌هایشان گاهی بسیار نوین‌تر از مدارس امروز بود، پا گرفت. حدود ده سال بعد، از دل سازندگان این مدارس، نهادهایی ایجاد شد که کیفی‌ترین گام در تقویت ادبیات کودک ایران بودند.
دو لیلی و دو نهاد
دو نهاد مهم و معتبر ادبیات کودکی در ایران، شورای کتاب کودک و کانون پرورش فکری کودک و نوجوان، به فاصله اندکی از هم تشکیل شدند. این دو نهاد هرچند هردو خدمات بسیاری به ادبیات کودک در ایران داشتند، اما سرشت و سرنوشت متفاوتی برایشان رقم خورد. سال 1341 شورای کتاب کودک به همت لیلی آهی، توران میرهادی و دوستانشان ایجاد شد و سه سال بعد، کانون پرورش فکری کودک و نوجوان به همت و مدیریت لیلی امیرارجمند.
این دو نهاد، پاسخی بودند به تغییر پیاپی گفتمانی که در حوزه کودکی ایجاد میشد و دائم نیازهای جدیدی برای کودکان تعریف میشد. هم حکومت و هم جامعه برای فضای جدید، تمهیداتی داشتند و طرفه اینکه جامعه پیشتاز نهادسازی در این حوزه بود و هردو نهاد، بسیار تأثیرگذار بودند.
بنیان شورا
سال 1341، گردهم‌آیی‌های در مدارس تهران با عنوان «شورای کتاب کودک» شکل می‌گرفت. در این گردهم‌آیی‌ها بسیاری از بزرگان ادبیات ایران شرکت می‌کردند. در دی‌ماه همین سال، مرتضی ممیز، لیلی ایمن، توران میرهادی و عبدالرحیم احمدی و ماه‌آفریده آدمیت اساسنامه شورای کتاب کودک را تدوین کردند. 37 نفر از فعالان حوزه کودکی در این بنیان‌گذاری سهیم بودند. توران میرهادی، لیلی آهی، معصومه سهراب، یحیی مافی، توران اشتیاقی، مهدی آذریزدی و بسیاری دیگر از فعالان حوزه ادبیات کودک. آنها وضعیت ادبیات کودک در آن سالها را بررسی می‌کردند که راهکارهایی برای پیشبرد ادبیات کودک ایران بیابند. شورا با انتشار کتاب و جزوه و معرفی کتاب‌های مناسب کودکان، برگزاری نشست‌های کارشناسی و هم‌اندیشی در حوزه کتاب کودک، فضای مناسبی برای رشد ادبیات کودک ایجاد کرد. (محمدی و قایینی، 1393) شورا تنها 2 سال بعد از تأسیس، به عنوان شعبه ملی ایران عضو دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان (IBBY) شد و هم بر فعالیت‌های دفتر تأثیرگذار بودو هم ادبیات کودک ایران را به جهان معرفی کرد. (نسرین‌پی، 1393) این نهاد معتبرترین نهاد مردمی و بین‌المللی در حوزه ادبیات کودک است.
مأموریت شورا بنا بر اساس‌نامه‌اش حمایت از ادبیات اصیل ایرانی و اعتلای کیفی منابع ادبی و اطلاعاتی کودکان و نوجوانان، کمک به دسترسی به این منابع، حمایت از پدیدآورندگان و ناشران این حوزه برای خلق اثار ارزشمند، ایجاد سازمان برای آثاری چون فرهنگنامه کودکان و نوجوانان و ترویج کتاب‌خوانی است.
بنیان‌گذاران شورا، همانطور که گفته شد، خود پیش‌تر بنیان نهادهایی در حوزه کودکی نهاده بودند. یحیی مافی و پروانه سهراب، پس از سالها بررسی مدارس غرب و شرق، مدرسه مهران را بنیان نهاده بودند. مدرسه‌ای که تمام امور مدرسه، حتی نظافت و زیبایی آن با مشارکت دانش آموزان انجام میشد. میرهادی نیز مدرسه فرهاد را بنیان نهاده بود که دستاوردهای قابل ذکری در حوزه آموزش داشت. فعالیت‌های شورا پیش از انقلاب بسیار گسترده بود که شاید نیاز به بررسی مستقلی داشته باشد. برخلاف کانون که پس از انقلاب دچار مشکلات بسیاری شد، شورا به همت چند عنصر ویژه در شخصیت بنیان‌گذاران و اعضا باقی ماند؛ شورا به هیچ بهانه‌ای آلوده به امکانات دولتی نشد و هیچگاه از امکانات عمومی جامعه بهره نبرد. این ویژگی او را بسیار مستقل نگه داشت. دیگر آنکه همدلی و مشارکت‌پذیری اعضای این شورا بسیار مثال زدنی بود و هست. (اقبال‌زاده، 1393)
شاید 60 سال عمر چندان درازی در دنیا برای نهادهای مدنی نباشد، اما با چالش‌هایی که در ایران پیش روی این نهادها قرار دارد، می‌توان شورا را با 60 سال سن، نهادی دیرپا و ماندگار دانست. روند فعالیت شورا در این سالها نیاز به نقد و بررسی دارد که می‌تواند موضوع مقاله‌ای مستقل باشد.
منابع:
1- اریه فلیپ، 1398، قرون کودکی؛ تاریخ اجتماعی زندگی خانوادگی، ترجمه زینب غنی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تهران
2- آبراهامیان، یرواند، 1389، تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمدابراهیم فتاحی، نشر نی، تهران.
3- نسرین‌پی، پریچهر. 1393. شورای کتاب کودک: از همکاری تا مشارکت. انتشارات کتابدار، تهران
4- اقبال‌زاده، شهرام، 1393، ارج‌نامه (علم عاشقی) به مناسبت پنجاه سال فعالیت فرهنگی شورای کتاب کودک، نشر کتابدار، تهران
5- ایمن (آهی)، لیلی، خمارلو(میرهادی)، توران، دولت‌آبادی، مهدخت. گذری در ادبیات کودک، 1352، شورای کتاب کودک، تهران
6- رحمانیان، داریوش، حاتمی، زهرا، 1393، کودکی و تجدد در دوره‌ی رضاشاه، نشریه مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامه‌ی انجمن ایرانی تاریخ، سال پنجم، شماره بیستم، تابستان 1393، صص 84-61
7- محمدی، محمدهادی، قایینی، زهره، 1393 تاریخ ادبیات کودکان ایران،جلد هشتم، ادبیات کودکان در روزگار نو، 1340-1357، چاپ اول، انتشارات چیستا
ارسال نظر